Mariken van Nieumeghen   

Mariken van Nieumeghen (ook bekend als Mariken van Nimwegen, met metathesis van de /(u)w/ en de /m/) is een mirakelspel uit de Lage Landen daterend van het begin van de 16de eeuw. De auteur is niet bekend. De oudst bekende uitgave verscheen omstreeks 1518 bij de Antwerpse drukker Willem Vorsterman. Van deze editie is slechts één exemplaar bekend. Het boek bevindt zich in de Bayerische Staatsbibliothek in München. In 1904 werd Mariken door uitgeverij Nijhoff als facsimile uitgegeven. De oorspronkelijke titel is Die waerachtige ende Een seer wonderlijche historie van Marike(n) van Nieumeghen die meer dan seuen jaren mette(n) dueel woe(n)de en(de) verkeerde. De moraal van het verhaal is dat hoe erg een mens ook zondigt, hij altijd vergiffenis kan krijgen door bemiddeling van Maria, mits de persoon een biecht aflegt. 

Hieronder een samenvatting van één van de vele verschillende varianten van de legende "Mariken van Nimwegen."

Samenvatting   

Titelbladzijde van  Mariken van Nieumeghen, ca. 1518 gedrukt in  Antwerpen

Mariken woont in de buurt van Nijmegen bij haar oom, de priester Gijsbrecht. Op een dag moet ze naar de markt in Nijmegen, waar ze bij haar tante zal blijven overnachten. Haar tante had echter vlak voor Marikens aankomst ruzie gehad met een paar vrouwen over de arrestatie van hertog Arnold van Gelre door zijn zoon Adolf. Hierdoor is zij buiten zichzelf van woede en Mariken moet het ontgelden. De tante scheldt haar de huid vol en beschuldigt haar ervan een relatie met haar oom te hebben.

Mariken keert gekrenkt en wanhopig terug naar huis. Ze bidt om hulp, waarbij ze zo wanhopig is dat het haar niet uitmaakt of God of de duivelhaar komt helpen. De duivel hoort dit en verschijnt aan haar in de gedaante van zekere Moenen, compleet met etterende oogbal. Moenen belooft Mariken alle talen en de zeven vrije kunsten te leren, maar niet de necromantie (zwarte magie). Mariken moet dan wel haar naam wijzigen, omdat Moenen Mariken te veel vond lijken op de naam van de heilige Maria. Bovendien mag Mariken geen kruisteken meer maken. Zij verandert haar naam in Emmeken: kleine M. Samen vertrekken ze naar 's-Hertogenbosch, om na een paar dagen door te reizen naar Antwerpen.

Mariken zoekt vergiffenis voor haar zonden en gaat daarom samen met haar oom naar een hoge geestelijke in Nijmegen. Deze durft echter geen absolutie te geven, waarop Gijsbrecht en Mariken naar de bisschop van Keulen en later zelfs naar de paus in Rome reizen. Tijdens de reis probeert Moenen tevergeefs Gijsbrecht en Mariken te doden.

Mariken krijgt van de paus als straf drie ijzeren ringen om haar hals en armen. Deze zullen pas afvallen als haar zondige leven is vergeven. Mariken trekt zich terug in het Wittevrouwenklooster in Maastricht, waar na jaren van boetedoening de aartsengel Gabriël haar komt verlossen van de ringen. Daarna leeft Mariken nog twee jaar en sterft in vrede omstreeks het jaar 1500. Na haar overlijden worden de drie ringen boven haar graf gehangen.

Historische werkelijkheid   

Bijzonder aan dit mirakelspel is dat er een aantal aantoonbaar historische verwijzingen in het verhaal zitten. Zo is de schokkende gebeurtenis, dat de hertog van Gelre door zijn zoon gevangen werd gezet, een historisch feit uit 1465. Het Wittevrouwenklooster in Maastricht was een bestaand historisch gebouw, dat pas begin 19e eeuw werd gesloopt en waarvan nog restanten te zien zijn in het huidige Theater aan het Vrijthof.

Mirakels   

In het verhaal komen twee mirakels voor:

• Mariken overleeft de val op de straatstenen (hoewel ze wel haar botten breekt), nadat Moenen haar van zeer hoog in de lucht naar beneden heeft geworpen. Normaal gezien zou ze te pletter gestort zijn.
• De ijzeren ringen komen, met hulp van een engel, op miraculeuze wijze los van haar hals en armen.

Navolgingen   

Het beeld van Mariken, gemaakt door Vera van Hasselt, op de Grote Markt in Nijmegen

Er bestaan honderden uitgaven en bewerkingen van het Mariken van Nieumeghen.

• Al in 1518, heel kort na de eerste druk door Willem Vorsterman, verscheen een Engelse prozabewerking uitgegeven door Jan van Doesborch.
• Rond 1800 blijkt een variant van het verhaal in Oost-Turkije terecht te zijn gekomen. Dat heeft hoogleraar Herman Teule van de Radboud Universiteit in Nijmegen ontdekt.
  
• Martien Beversluis publiceerde een 'lyrische bewerking' in 1928; zeven jaar later werd het spel door marionetten uitgevoerd door het Dietsch Studenten Verbond te Amsterdam.
• W.A.P. Smit bewerkte het tot het lange gedicht Masscheroen 1941, terwijl Hugo Claus een nieuwe versie maakte van het 'wagenspel in een mirakelspel' onder de titel Masscheroen. Een spel (1968).
• Er bestaan enkele verfilmingen van het spel, een tv-film geregisseerd door Johan De Meester (1968), een speelfilm door Jos Stelling (1976) en een film naar het door Peter van Gestelgeschreven jeugdboek Mariken, geregisseerd door André van Duren (2000).
• In 1992 verscheen de strip Die duivelse Marieke! door Leo Faes.
• In 1995 schreef de toenmalige Nijmeegse dichter Cees van der Pluijm voor het Nijmeegse toneelgezelschap Theaterbedrijf Oriënt een moderne versie van het mirakelstuk onder de titel Van Nieumeghen.
• In 2016 is er een negende druk van de vertaling van Hessel Adema verschenen, uitgegeven door Uitgeverij Taal & Teken: Mariken van Nieumeghen, een mirakelspel (tekst en vertaling).  

Symboliek   

• "Maskeroen," illustratie door  Léon Spilliaert (1917)

  De heilige getallen drie en zeven zijn voorbeelden van getallensymboliek in dit verhaal
• Moenen met de etterende oogbal: de duivel had in de middeleeuwen altijd een lichaamsgebrek; maar ook kan hier een overblijfsel in schuilen van het geloof in Wodan, de Oudgermaanse god, die ook maar één oog had, en van wie veel eigenschappen na de kerstening van onze streken aan de duivel werden toegeschreven.
• Eerst bevindt de duivel zich links, Marieken rechts in het toneel: links symboliseert kwaad, rechts goed
• Bij het duivelspact staat Marieken in het midden - dat symboliseert twijfel - en uiteindelijk volgt ze de duivel naar links

Trivia   

• De stad Nijmegen heeft haar beroemde, zij het fictieve, inwoonster Mariken geëerd met twee beeldhouwwerken. Het beeld van Mariken, gemaakt door Vera van Hasselt, staat op de Grote Markt. Een beeld van Moenen, gemaakt door Piet Killaers, staat aan de voet van de Grote of Sint-Stevenskerk.
• Ook zijn er een Nijmeegs studentendispuut, een kinderdagverblijf en een badmintonclub naar Mariken genoemd.
• Verder is er een straat in Nijmegen naar haar vernoemd en een andere straat die daar in het verlengde van ligt, is vernoemd naar Moenen.
• De grootste ladies run van Nederland wordt in Nijmegen gehouden, niet toevallig onder de naam: Marikenloop.
• Openbaar-vervoerbedrijf Veolia vernoemde een van haar Velios-treinen naar Mariken.  
• Sinds 2009 wordt jaarlijks het mirakelspel Mariken van Nimwegen in een locatietheaterspektakel opgevoerd in de binnenstad van Nijmegen.
• Mariken wordt sinds 2009 vertolkt door dichteres Marjolein Pieks die samen met Ben Dirks 'Het Heimweelied van Mariken van Nieumeghen' schreef.
• Mariken in de tuin der lusten is een opera van Calliope Tsoupaki gebaseerd op het verhaal van Mariken van Nieumeghen.
• 2018 is Marikenjaar in Nijmegen.

Klik hier om terug naar pagina bekende personen te gaan.