Maquette van het legerkamp op de Hunnerberg opgesteld in Museum Het Valkhofte Nijmegen

Ulpia Noviomagus Batavorum is de naam van Nijmegen in de laat-Romeinse tijd; het voorvoegsel Ulpia verwijst naar keizer Marcus Ulpius Traianus hetgeen het mogelijk maakt de naam te dateren op 104 n.C. Voorheen stond de plaats bekend onder de naam Oppidum Batavorum. Of Batavodurum (versterkte stad van de Bataven) inderdaad dezelfde nederzetting aanduidt, is niet zeker.

Het was de hoofdstad van de Civitas Batavorum (zie ook Germania Secunda).

Achtergrond: eerste archeologische onderzoek   

Archeologisch onderzoek in Nijmegen werd in gang gezet door de archeoloog Jan Hendrik Holwerda, wiens interesse werd gewekt door enkele Romeinse oudheden die gevonden waren. Hij groef in de periode 1914 tot 1921 een aantal smalle sleuven. Holwerda kende de Historiae van de Romeinse geschiedschrijver Tacitus, die zegt dat Oppidum Batavorum door Julius Civilis in 69 n.C. in brand werd gestoken. Holwerda verbond zijn vondsten met dit verhaal en meent Oppidum Batavorum gevonden te hebben en zelfs het huis van Julius Civilis gevonden te hebben. Later bleek het echter niet om een inheemse nederzetting te gaan, maar om een Romeins economisch en bestuurlijk centrum: de residentie van de Romeinse magistraten, handwerkslieden en handelaren.

Hoewel Holwerda's conclusie onjuist bleek, was duidelijk dat Nijmegen een archeologische toplocatie was. Vanaf 1970 is het gebied als archeologisch monument beschermd en is uitgebreid onderzoek gedaan waarbij vele sporen zijn gevonden die helpen de geschreven historie niet alleen in de tijd, maar ook in de ruimte te plaatsen. Op basis van vondsten kunnen passages die Tacitus schreef door fysiek bewijsmateriaal worden ondersteund.

Prehistorie   

Vondsten   

Gezichtsurn uit de 1e eeuw n.C. Museum Het Valkhof

De vroegste sporen die duiden op bewoning van Nijmegen zijn enkele grafkuilen uit het late neolithicum (ca 2000 v.C.) op het Kops Plateau. Verder zijn er een aantal grafheuvels gevonden uit de bronstijd, waarin de gecremeerde resten van meerdere personen zijn aangetroffen (ca. 1100-500 v.Chr.), ook zijn sporen van een cultusplaats gevonden. In latere tijden groeide dit gebied uit tot een echt grafveld (late bronstijd, vroege ijzertijd). Bij sommige van de graven uit deze tijd zijn wapens gevonden zoals ijzeren speren en de resten van een strijdwagen, zodat met enige zekerheid gesteld kan worden dat de strategische ligging al in de prehistorie werd ingezien.

Aan de noordzijde van de Waal (Lent en Oosterhout) zijn bewoningssporen gevonden die teruggaan tot in de achtste eeuw voor Christus: aardewerken spinklosjes, kuilen en paalkuilen, een vuurstenen sikkel en een urnenveld. Waarschijnlijk zijn dit de resten van een kleine nederzetting. Ook uit de midden-ijzertijd zijn hier sporen gevonden, onder andere De man van Lent, een goed bewaard gebleven skelet van een man op middelbare leeftijd (naar huidige begrippen) die met oor- en vlechtringen werd begraven. Tevens zijn kadavers van diverse huisdieren gevonden, waarvan sommige zonder kop.

De sporen van bewoning sinds de midden-bronstijd tot na de Romeinse tijd doen vermoeden dat de Bataven voornamelijk ten noorden van de Waal en ten zuiden van de Rijn woonden. Of de bewoning sinds de oudste tijd echter continu is geweest, is op grond van archeologisch materiaal niet te zeggen. Migratie zal zeker een demografische factor zijn geweest, maar verschillen in begrafenisrituelen (crematie versus begraven) en stilistische kenmerken van aardewerk kunnen ook culturele invloeden van buitenaf zijn, zonder een grootschalige migratie.

Historisch perspectief   

Als plaatsbepaling doet 'Oppidum Batavorum' eigenlijk pas in de Historiae zijn intrede en in De origine et situ Germanorum zegt Tacitus dat de Bataven de insula Batavorum (het eiland van de Bataven) bewonen. Deze term gebruikt hij ook in zijn werk Annales. Aan de hand van de archeologische gegevens kan worden opgemaakt dat er niet zozeer sprake was van een 'Oppidum Batavorum', een stad der Bataven, maar veeleer van een netwerk van kleinere, agrarische nederzettingen, verspreid over een vrij groot gebied: de huidige Betuwe. Het is dus geheel in lijn met gangbare vormen van opstand dat Julius Civilis de 'Oppidum Batavorum' in brand stak. Hij stak niet zijn eigen stad in brand, maar die van de Romeinen.

Vroeg-Romeinse tijd (ca. 15 v.C. - 69 n.C.)   

Schematische weergave van Oppidum Batavorum/Batavodurum met de Romeinse castra op de Hunnerberg en het Kops Plateau (eerste eeuw)

In 58-52 v.C. ondernam Gaius Julius Caesar voor het eerst (vanuit Romeins perspectief) een expeditie ten noorden van de Rijn.

De castra op de Hunnerberg, eerste periode (15 v.C.)   

In 15 v.C. is op de Hunnerberg een groot kamp (castra) gebouwd. Dit kamp was 42 hectare groot, met ruimte voor twee legioenen of een legioenen een Ala milaria. In 12 v.C. voerde Drusus een grootscheepse, succesvolle campagne om Germania (inclusief finibus frisiorum) te veroveren. Sporen van deze campagne zijn in Nijmegen bewaard gebleven. Het is aannemelijk dat dit kamp heeft gediend als een van de uitvalsbases voor Drusus tijdens zijn campagne tegen de Germanen in 12 v.C.

De castra op het Kops Plateau   

In circa 10 v.C. wordt in plaats van het eerdere grote kamp een relatief kleine castra gebouwd, dat plaats biedt aan ongeveer 800 manschappen. Het is echter wel voorzien van een groot en luxueus praetorium, een commandantswoning, in keizerlijk aristocratische stijl. De enige hiermee vergelijkbare vondsten zijn gedaan langs de rivier de Lippe. Opmerkelijk is niet alleen de grote omvang van het praetorium maar ook de relatief grote hoeveelheid officierswoningen. De architectuur is verwant aan die van de kampen in Lippe, Oberaden, Anreppen en Haltern (langs de Lippe), hoewel het laatste van iets jongere datum is.

Na de nederlaag van de Romeinen onder Varus vond een grote reorganisatie van de troepen in Germania Inferior plaats. In Nijmegen werd het bestaande kamp verbouwd. Het kreeg een oppervlak van 4,5 hectare en had een omvangrijke bezetting van officieren, waarvan vele uit de cavalerie. Hierop wijzen de vele gevonden metalen onderdelen van paardentuig, bitten en ruitersporen. Het praetorium bleef in gebruik.

Ook direct buiten de castra maken sporen en vondsten duidelijk dat hier diverse detachementen ruiterij gestationeerd zijn geweest, vooral langs de wegen door de toegangspoorten van de castra. Een deel van de ruiterij verbleef in een groot stallencomplex ten zuidwesten van de castra, waar ook enkele zeisen zijn gevonden, die gebruikt konden worden om gras te maaien voor hooi.

Tacitus schreef dat ook Germaanse troepen aan Romeinse zijde vochten. Niet alleen Bataven, maar ook Chauken uit het noordwesten van Duitsland (tussen Ems en de Weser). Karakteristieke ruitersporen, die elders alleen in het gebied aan de midden en benedenloop van de Elbe worden gevonden, maar ook beslag van paardentuig, duiden op aanwezigheid van Germaanse ruiterij, geheel in lijn met het verhaal van de Romeinse geschiedschrijver.

Het praetorium is in ieder geval tot kort voor de Opstand van de Bataven in bedrijf gebleven. Dramatisch is in dit verband de vondst van een bronzen schijf, die dienstdeed om eigendommen van een naam te voorzien. Op de zilverfolie waarmee de schijf is bedekt is de naam te lezen:

De bronzen schijf van Gaius Aquilius Proculus. Museum Het Valkhof

C(aius) AQUILLI PROCULI C(enturio) LEG(io) VIII AUG (van Gaius Aquilius Proculus, Centurio van het Achtste Legioen Augusta).

Deze inscriptie is in verband gebracht met een passage waarin beschreven wordt hoe Brinno, aanvoerder van de Canninefaten een verbond met de Friezen sluit. Samen overvallen zij de forten langs de Kromme en Oude Rijn en trekken langs de rivieren naar het oosten. De restanten van de Rijn-legioenen concentreerden zich in het oostelijk gedeelte van de Betuwe; het grootste gedeelte van de legioenen is door Aulus Vitelliusmeegenomen naar Rome. De ervaren primus pilus Aquilius leidt een allesbehalve soldateske groep Tungri en Nerviërs bij de verdediging van de oostelijke Betuwe.

Legio VIII Augusta is bekend van archeologische vondsten uit de Balkan en, na de Bataafse Opstand, in Straatsburg. De meest waarschijnlijke verklaring is dat Aquilius bij het Achtste heeft gediend en in 68 n.C. primus pilis was, mogelijk bij het nabijgelegen castra in Castra Vetera, en in Nijmegen gedetacheerd was. Voor een succesvolle centurio is dit een plausibele carrière. Uit de datering blijkt dat de schijf vlak voor de opstand van de Bataven in de grond terechtgekomen is. Nu bevindt zij zich in Museum Het Valkhof in Nijmegen.

Een brandlaag die omtrent 70 n.C. wordt gedateerd, biedt een dramatische bevestiging van het verhaal van Tacitus in de Historiae. De nederzetting Oppidum Batavorum werd vernietigd, en hoewel er latere sporen van bewoning bekend zijn, is de stad naar alle waarschijnlijkheid nooit meer in oude glorie hersteld.

Andere vondsten   

Triomfzuil van Tiberius in 
Museum Het Valkhof.

V.l.n.r.
Voor:TIB(e)R(ius) C(ae)SAR wordt gelauwerd door Victoria, terwijl hij een plengoffer brengt.
Links: Apollo. Achter:Ceres.
Rechts: Diana. De zuil moet oorspronkelijk 3.5 meter hoog zijn geweest en stond op een prominente plaats in Oppidum Batavorum

Uit de vroegromeinse tijd dateert ook de zogenoemde godenpilaar, die blijkens de inscriptie TIBR/CSAR aan Tiberius is opgedragen. De afbeelding van Tiberius die wordt gelauwerd door Victoria wordt in verband gebracht met de expedities van Germanicus en moest de indruk van een overwinning geven.

Ook van belang zijn muntvondsten die gedateerd kunnen worden omtrent 28 n.C. en daarom in verband worden gebracht met de opstand van de Friezen. Gelijksoortige muntvondsten zijn ook uit Friesland bekend. Naar alle waarschijnlijkheid zijn ze in de paniek na de opstand van de Friezen begraven.

Midden-Romeinse tijd   

De naam Ulpia Noviomagus Batavorum dateert uit de periode van 69 n.C. - tweede eeuw n.C., de midden-Romeinse tijd. De opstand van de Bataven was beëindigd en de Romeinse troepen waren in Nijmegen gestationeerd om de Bataven in de gaten te houden.

De castra op de Hunnerberg, tweede periode (70 n.C.)   

Schematische weergave van Ulpia Noviomagus Batavorum en het verkleinde Hunnerbergkamp met de vicus eromheen (tweede eeuw)

Na de Opstand van de Bataven (69 n.C.) vestigde Legio X Gemina Pia Fidelis zich in Nijmegen op de Hunnerberg, in eerste instantie in een houten kamp, maar twintig jaar later werd een stenen castra gebouwd. Dit legioen kwam uit Hispania en was in allerijl door Vespasianusnaar Noviomagus gezonden. Talloze potscherven, dakpannen, stukken waterleiding en een riool, onderdelen van uitrustingsstukken, en zelfs grafstenen herinneren aan de aanwezigheid van dit legioen, waarvan de Nijmeegse periode het best gedocumenteerd is. Naar het castra liep een aquaduct vanaf de sprengen van Berg en Dal. Kort na het bouwen van de stenen castra vertrekt het tiende legioen naar de Balkan. Later verblijven hier Legio XXX Ulpia Victrix, dat bekend is uit Castra Vetera (Xanten), en Legio IX Hispana uit Eboracum (York).

De castra was omgeven door de cannabae legionis, een burgerlijke nederzetting bestaande uit kroegen, werkplaatsen, badhuizen en winkels die voorzagen in de dagelijkse noodzakelijkheden van de milites, ook waren hier de vrouwen en kinderen van de milites ondergebracht. Verder is er een amfitheater gevonden dat plaats bood aan zon 12.000 toeschouwers. Ten zuidoosten van de castra is een groot grafveld uit deze tijd gevonden. Uit vondsten blijkt dat het onderscheid tussen militairen en burgers in deze periode vervaagt. Opvallend is dat het terrein van de grote castra uit de tijd van Drusus niet wordt gebruikt voor begrafenissen. Ulpia Noviomagus Batavorum was de enige Romeinse nederzetting in het gebied van het hedendaagse Nederland die werkelijk een stad kan worden genoemd. Op het hoogtepunt, tegen het midden van de tweede eeuw, telde die 5000 à 6.000 inwoners. Dit aantal zou pas ongeveer duizend jaar later door Utrecht worden geëvenaard.

In de derde eeuw werd de castra verlaten, waarschijnlijk in verband met toenemende Germaanse invallen en de reorganisatie van de grensverdediging.

De Waalsprong   

Aan de noordelijke oever van de Waal blijkt de bewoning, die in de midden-ijzertijd begon, voortgezet te zijn. Uit de vele vondsten, onder andere een agrarische nederzetting met verkaveling bij Oosterhout, een grafveld en honderden metalen voorwerpen, blijkt dat de lokale bevolking vele Romeinse invloeden overnam. De vondsten kunnen met een tamelijk grote mate van betrouwbaarheid worden toegeschreven aan de Bataven. Het totale areaal van deze nederzetting bedroeg ongeveer 4,5 hectare en was vanaf de derde eeuw v.C. in gebruik.

De opvallendste vondsten zijn zonder twijfel Romeinse schrijfplankjes, elders vrijwel uitsluitend bekend uit Romeinse legerplaatsen, die suggereren dat de bewoners geletterd waren. Drie bij elkaar gevonden terracotta beeldjes van Cybele duiden erop dat Romeinse invloeden ook in de religieuze sfeer waren doorgedrongen. Ook de tempels van Hercules in Elst uit de tweede eeuw duiden hierop. Het zijn de grootste Romeinse tempels die ten noorden van de Alpen zijn gevonden.

Andere vondsten   

Uit deze periode dateren ook de meeste andere vondsten. Het Tiende bouwt in deze periode een nederzetting aan de Waal westelijk van de locatie van het vroegere Oppidum Batavorum, dat door de Bataven was platgebrand, en dit stadje krijgt onder Trajanus marktrechten en de naam Ulpia Noviomagus Batavorum. Aan de zuidkant van het Kopsplateau verrijst een Forum en een pakhuis. Bij Holdeurn wordt een steenbakkerij ingericht, die voornamelijk dakpannen, maar ook potten maakt. De producten van deze steenbakkerij worden vanaf het eind van de eerste eeuw tot in de derde eeuw in de omgeving van Nijmegen afgezet. Tevens zijn uit deze tijd de resten van twee Gallo-Romeinse tempels aan het Maasplein bekend.

Aan de overzijde van de Waal, zijn ook uit deze periode vondsten bekend die met een grote mate van waarschijnlijkheid aan Bataven kunnen worden toegeschreven. Het algemene beeld van een netwerk van boerderijen en kleine nederzettingen zet zich voort, maar er treedt in toenemende mate een 'romanisering' op zoals blijkt uit vondsten van Romeins aardewerk, munten en sieraden.

Historisch perspectief   

Votiefsteen voor de godin Hurstrgevan Valerius Silvester, Decurio(raadslid) van Municipium Batavorum

De vondsten suggereren dat Oppidum Batavorum en Ulpia Noviomagus Batavorum twee verschillende nederzettingen waren. Geen van tweeën is van Bataafse oorsprong, het zijn beide Romeinse economische en bestuurlijke centra met een bewoning van magistraten, handwerkslieden en handelaren. De Bataafse nederzettingen waren ten noorden van de Waal gevestigd.

Behalve de vondst van de bronzen schijf, die in verband wordt gebracht met een passage uit de Historiae, blijkt ook de melding van Tacitus dat de Bataven de Insula Batavorum bewonen door archeologisch materiaal te worden ondersteund. Omdat het vrijwel de enige historische bron is die iets zegt over de Romeinse geschiedenis van Nederland, is dit ondersteunend materiaal van hoge waarde, aangezien hierdoor ook andere meldingen van Tacitus aan geloofwaardigheid winnen.

De sporen van een gewelddadig einde, die niet alleen in Oppidum Batavorum is gevonden, maar ook in (bijvoorbeeld) Atuatuca Tungrorum, blijken indrukwekkende bevestigingen van het door Tacitus in de Historiae beschrevene te zijn.

Laat-Romeinse tijd   

In de derde eeuw beginnen de Franken invallen in het Romeinse deel van Nederland. In Nijmegen zijn echter uit deze tijd nauwelijks vondsten bekend en het is aannemelijk dat Ulpia Noviomagus Batavorum in deze tijd geen rol van betekenis speelt. De stenen castra op de Hunnerbergwordt niet langer gebruikt. De bewoning van de nederzettingen ten noorden van de Waal, loopt echter door tot de derde eeuw. In de tweede helft van de 3e eeuw bestond korte tijd, van 260 tot 274, het Gallische keizerrijk onder de opstandige 'keizers' Postumus en Tetricus. Postumus, die mogelijk van Bataafse afkomst was, slaagde er in de jaren rond 260 in een grote inval van de Franken te stuiten. Zijn hoofdstad vestigde hij in Keulen. Het Gallische keizerrijk ging ten onder door de beslissende nederlaag die keizer Tetricus in de slag bij Châlons tegen keizer Aurelianusleed. Aurelianus herstelde weliswaar de eenheid van het rijk, maar had niet genoeg manschappen meer om Germania Inferior te verdedigen. De gebieden ten noorden van de tegenwoordig Via Belgica genoemde heerweg van Bononia (Boulogne) naar Colonia Claudia Ara Agrippinensium (Keulen) en in het gehele Rijnland raakten ontvolkt. Pas ruim twintig jaar later wist keizer Constantius Chlorus de Rijndelta militair weer onder controle te krijgen. Dit was nodig om de handel over de Rijn tussen Germania en Britannia weer op gang te kunnen brengen. Het herstel van de Romeinse cultuur in deze streek kwam echter niet meer van de grond. Pas omstreeks 330 werd er bijvoorbeeld in Maastricht weer een bescheiden Romeins fort gebouwd.

In de vierde eeuw verdween de keizerlijke naam Ulpia Noviomagus Batavorum en de nederzetting ter hoogte van het huidige Waterkwartier werd verlaten, terwijl aan de voet van het huidige Valkhof een nieuwe stadskern ontstond met de verkorte naam Noviomagus. In 1230 verwierf Nijmegen de status van vrije rijksstad, wat opmerkelijk is omdat het formeel nog steeds het Romeinse markt- en stadsrecht bezat; wellicht was men dat vergeten of vond men het nodig dat de oude rechten bevestigd en/of aangepast werden met een nieuw document.  

Germania Secunda   

Germania Secunda
Romeinse provincie
Germania Secunda/ Germania II rond 400 n.Chr.
Jaar inlijving	297 (gevormd uit  Germania Inferior)
Hoofdplaats	Colonia Claudia Ara Agrippinensium  (Keulen)
Huidig land	Nederland, België en  Duitsland

In het begin van de vierde eeuw situeerde de Notitia Dignitatum Germania Secunda of Germania II langs de Neder-Rijn.

Het gebied dat bestuurd werd door een consularis, was de naam van het gebied onder het Dominaat van Germania Inferior, een militair grensgebied, dat ten tijde van de Flavische reorganisatie van het Romeinse Rijk, uit het noordoosten van Gallië, werd opgericht. Het werd van Gallia Belgica gescheiden door de monding van de rivier de Schelde in het noorden en door het Kolenwoud in het zuiden en zuidwesten. Germania Secunda bleef tot het einde van het Romeinse Rijk een kleine, intens gegarnisoeneerde Romeinse provincie, die in de 5e eeuw door Romeinen en Ripuarische Franken werd bewoond. De hoofdstad bleef het Romeinse Colonia Claudia Ara Agrippinensium (het tegenwoordige Keulen) *), dat tevens de zetel was van het bisdom Keulen. Dit bisdom wist de val van het West-Romeinse Rijk te overleven. 

*) Colonia Claudia Ara Agrippinensium, afgekort als CCAA, was sinds 50 na Chr. de officiële Latijnse benaming van het Romeinse Keulen

Beleg van Nijmegen
Onderdeel van de Eerste Coalitieoorlog Franse veldtocht in de Nederlanden
De Valkhofburcht in 1794 vlak vóór het beleg.
Datum	oktober – 8 november 1794
Locatie	Nijmegen, Hertogdom Gelre
Resultaat	Franse overwinning
Strijdende partijen
Franse Republiek Armée du Nord Bataafs Legioen  Verenigde Provinciën  Groot-Brittannië  Hannover  Hessen-Kassel
Leiders en commandanten
Jean Moreau Herman Daendels Jan Willem de Winter Willem V van Oranje Frederik van Oranje Hertog van York Graaf van Wallmoden
Troepensterkte
20.000 soldaten (19 oktober) 8000 soldaten  (24 oktober) 50 à 60 kanonnen (21 oktober)

Het Beleg van Nijmegen tijdens de Eerste Coalitieoorlog vond plaats van oktober tot 8 november 1794 in het kader van de Franse veldtocht in de Nederlanden.  

Achtergrond   

In de patriottentijd had stadhouder Willem V van Oranje-Nassau nog zijn toevlucht gezocht in Nijmegen toen hem in 1785 het commando van het Haagse garnizoen werd ontnomen. Na de Aanhouding bij Goejanverwellesluis in 1787 intervenieerde het Pruisische leger en verdreef de patriotten, die naar Frankrijk vluchtten of zich vermomden als leesgenootschappen, waarop Willem V Nijmegen weer verruilde voor Den Haag en zijn stadhouderlijk stelsel versterkte.

In de zomer van 1794 keerden de kansen toen Franse revolutionaire troepen in de Oostenrijkse Nederlanden stelselmatig overwinningen behaalden op de strijdkrachten van de anti-Franse reactionaire Eerste Coalitie, waaraan ook Willem V's zoon Frederik, de erfprins van Oranje, een Staats contingent bijdroeg. De Pruisen en Oostenrijkers vluchtten naar het Rijnland, terwijl de Brits-Hannoverse, Hessische en Staatse troepen zich verder noordwaarts terugtrokken om de Republiek te verdedigen.

Verloop   

Opmars naar Nijmegen   

De Nijmeegse tijdgenoot Jan van Hulst hield in zijn dagboek een gedetailleerd verslag bij van hoe de belegering verliep. Op 3 oktober werd er een drijvende brug over de Waal bij Nijmegen gelegd om troepen makkelijker te kunnen verplaatsen. Die dagen kwamen en gingen compagnieën uit verschillende landen af en aan en de stadhouder en zijn twee zonen lieten zich meerdere keren zien. De Fransen kwamen steeds dichterbij en er vonden meerdere kleine veldslagen en schermutselingen plaats bij voorposten ten zuiden van Nijmegen, terwijl men de stad en omliggende schansen verder versterkte. Het Franse Armée du Nord onder leiding van generaal Jean-Charles Pichegru, bijgestaan door het Bataafs Legioen onder de patriottische brigade-generaals Herman Willem Daendels en Jan Willem de Winter, dwong de orangistische troepen 's-Hertogenbosch over te geven op 12 oktober na een drie weken durende belegering.

Pichegru werd kort daarop ziek en vertrok naar Brussel om te herstellen. Zijn vervanger Moreau stak met een divisie op 18 of 19 oktober de Maas over bij Teeffelen, gevolgd door een divisie onder Joseph Souham. Er werd gevochten bij Appeltern, Dreumel en vooral Batenburg en Winssen tussen de Franse troepen, naar verluidt 20.000 man sterk, en twee Engelse regimenten (waarvan er een krijgsgevangen werd genomen (500 man) en een ander vrijwel geheel vernietigd) en een Emigrantenleger van Rohan, 1200 man sterk waarvan er slechts 300 overbleven (60 waren krijgsgevangen genomen). Het Land van Maas en Waal was spoedig vrijwel geheel in Franse handen. Die avond plunderden geallieerde troepen Neerbosch en Hees. Dezelfde dag was Kleef door de Fransen veroverd. Op 20 oktober waren er schermutselingen op de heide bij Wijchen en de bloemenbergen bij Zyfflich, terwijl de Fransen Tielbeschoten en de verbinding tussen Grave en Nijmegen verbraken. Grave werd volledig ingesloten door de Fransen, maar nog niet aangevallen, omdat zij eerst Nijmegen wilden veroveren. Als vestingstad was Grave veel moeilijk in te nemen en zij hield het uiteindelijk vol tot 30 december, nadat zware Franse bombardementen haar goeddeels kapotgeschoten hadden.

Gevechten tussen voorposten   

Op 21 oktober vroeg de Hannoverse generaal Wallmoden 's ochtends aan de magistraat of Nijmegen genoeg proviand had om een beleg te doorstaan; het twijfelende antwoord dat hij kreeg deed hem concluderen dat de stad ontruimd moest worden. Ondertussen waren de Fransen bij Neerbosch, terwijl de Engelsen hun voorposten hadden ingetrokken. Vanuit Den Haag verordonneerde de stadhouder om Nijmegen niet tegen de Fransen te verdedigen en men begon de stad te ontruimen. Op 22 oktober werd er tussen 2 en 6 uur heftig gevochten tussen voorposten, aan geallieerde zijde vielen er minstens 80 doden. De Fransen naderden de stad tot op een kwartier, maar trokken zich toen weer terug. Op 23 oktober waren er 's morgens rond 7 uur en in de namiddag schermutselingen. De Franse hoofdmacht bevond zijn in Wijchen, in Nijmegen werden steeds meer troepen gelegerd, onder andere in de roomse kerken. Op 24 en 25 oktober werd de stad in opperste staat van paraatheid gebracht, terwijl er voedselschaarste begon te ontstaan binnen de stad en geallieerde troepen de omgeving bleven plunderen. Een Franse aanval bij Hees werd afgeslagen. De schipbrug over de Waal werd gevuld met brandstoffen om deze in geval van nood snel over te steken en achter zich te verbranden opdat de Fransen deze niet zouden kunnen gebruiken. De Fransen probeerden ondertussen de schipburg vergeefs kapot te schieten voordat de geallieerden het zouden kunnen gebruiken voor een terugtrekking. Op 26 oktober werd er slag geleverd bij de Pelmolen met een onbekend aantal slachtoffers. De Emigranten van Dumas verlieten de stad richting Zutphen.

De belegering begint   

Plattegrond van Nijmegen tijdens het beleg.

Op 27 oktober werd er om half 1 voor het eerst volop geschoten door de kanonnen op de Nijmeegse stadsmuren en het Franse leger schoot ook rechtstreeks terug. Uit voorzorg zijn enkele huizen in Hees om 6 uur in brand gestoken opdat de Fransen zich daar niet zouden kunnen verschansen. In Ooij zetten de Fransen ook batterijen op; geallieerde bombardementen vanaf de Bemmelsedijk probeerden dit vergeefs te voorkomen. Naar verluidt zouden alle geallieerde voorposten zijn ontruimd of door Fransen veroverd en er veel geallieerden krijgsgevangen zijn genomen. De prins van Oranje kwam op 28 oktober terug op zijn eerdere besluit en liet weten dat hij Nijmegen te veel beminde om haar zomaar aan de vijand over te geven. Hulst, die zich in zijn verslag licht Fransgezind toonde, noemde het besluit van de stadhouder om de stad te wagen aan een belegering 'onzinnig' door het gebrek aan voorraden en beweerde dat de burgerij liever snel wilde capituleren. Ook generaal Wallmoden zou opnieuw opdracht hebben gegeven om de stad te ontruimen en deze zelf hebben verlaten. De goed beschutte Franse batterijen in Ooij waren moeilijk te raken, maar schoten zelf effectief terug op de oostmuur. Aan de andere zijden bleef het stil. Ondertussen werd het gebrek aan brandstoffen en meel steeds groter en begonnen soldaten met geweld voedsel te eisen van burgers.

Van 29 oktober tot 1 november vielen de Fransen niet aan, maar bereidden tijdens het steeds kouder wordende weer zorgvuldig een langdurig beleg voor door loopgraven en batterijen aan te leggen. De verdedigers schoten wel met kanonnen op hen, maar zonder veel resultaat. Enkele huizen in Hees werden vanaf de wallen in brand geschoten. Verschillende hoge geallieerde legerleiders vertoonden zich in de stad en overlegden wat men moest doen. Er werd geopperd op de stad uit de vallen en te proberen de Franse voorbereidingen te frustreren. Er werd slechts een enkele uitval gedaan naar een Franse batterij op de Hunnerberg met 300 Engelse en 200 Hannoverse soldaten, die echter werd teruggeslagen met 100 man verlies. Ondertussen werd de houtschaarste in de stad groter en van alles in brand gestoken om het warm te houden. Op 2 november bleven de geallieerden vrijwel onafgebroken schieten op de zich langzaam dichterbij gravende Fransen, die niet terugschoten. Die avond en nacht zouden 3000 man met legerwagens en paarden de rivier zijn overgestoken om de stad te ontruimen. 's Nachts hadden Hannoverse troepen een uitval gedaan en de Franse loopgraven bereikt, waar zij echter niet meer lijken te hebben bereikt dan het stelen van enkele spades, terwijl zij 60 doden en 40 gewonden opliepen. De volgende dag werd de evacuatie voortgezet. Tal van bommen, kogels en houwitsers werden in de rivier gegooid opdat het niet in Franse handen zou vallen. Ook werd 500 ton meel van boord gegooid, waarvan veel hongerige burgers er weer uitgevist hebben voor eigen gebruik. De situatie sloeg om toen de drie prinsen van Oranje vanuit Arnhem aankwamen in de namiddag en met de andere legerleiders in overleg gingen. De uitkomst hiervan lijkt te zijn geweest om de ontruiming te staken en het beleg voort te zetten, want er werd plek vrijgemaakt voor 3600 nieuwe Hollandse en Engelse soldaten die later die avond arriveerden. Vanaf de wallen bleef men de Fransen beschieten, die nog steeds onverstoorbaar doorgroeven zonder terug te vuren.

De artillerie op de muren werd op 4 november verder versterkt en veel eerder in de Waal gedumpte munitie werd weer opgedoken om gebruikt te worden. De ver gevorderde loopgraven werden tijdens een grootscheepse Engelse uitval overvallen en de eerste en tweede linie met succes veroverd, veel gereedschap buitgemaakt en krijgsgevangenen genomen. Bij de derde linie ontmoetten zij echter zeer fel Frans tegenvuur van kanonnen en musketten en leden grote verliezen, waarop zij in grote wanorde terug naar de stad vluchtten. Een groot aantal Schotten die de Hunnerberg probeerde te beklimmen werd door Franse jagers neergeschoten tot zij ontzet werden door een Hannovers bataljon dat het terug escorteerde naar de stad. Op 5 november was het opnieuw relatief rustig; er werden nog meer geallieerde troepen en stukken geschut in Nijmegen gelegerd en iets minder heftig geschoten dan de dag ervoor, terwijl de Fransen het graafwerk hervatten en extra bewaking in de loopgraven had gezet tegen een eventuele nieuwe uitval. De hertog van York, commandant van de Britse troepen, plande een tegenoffensief met Oostenrijkse assistentie om Nijmegen te ontzetten, maar dit werd afgeblazen toen het Hannoverse contingent ervan afzag. De Engelse troepen begonnen de stad te verlaten op bevel van York, die werd teruggeroepen naar Engeland en vervangen door William Harcourt.

Het Franse bombardement   

Deze kaart toont de Franse loopgraven en batterijen op de Hunnerberg en hun schietrichting.

In de ochtend van 6 november verzekerde de stadhouder de bevolking opnieuw de stad te zullen verdedigen en beloofde haar zelfs binnen drie dagen te ontzetten zodra de nodige versterkingen waren aangekomen. Die namiddag waren de Franse graafwerken voltooid en rond 7 of 8 uur begonnen zij met zware howitserbombardementen. De inslagen veroorzaakten grote paniek in de stad; de meeste burgers vluchtten naar hun kelders voor dekking. Hollandse troepen deden wanhopige uitvallen, maar ten koste van meer manschappen aan eigen zijde dan zij de Fransen konden toebrengen. De schipburg werd beschadigd, maar door timmerlieden te midden van de beschietingen hersteld. 's Avonds verlieten verscheidene Engelse bataljons de stad en het merendeel van de Engelse en Hannoverse cavalerie, alsmede enkele artillerie-eenheden. Tientallen Engelse soldaten maakten zich schuldig aan het plunderen van huizen om zo veel mogelijk spullen mee te nemen naar de overkant, maar Hollandse soldaten en gewapende burgers wisten er een groot aantal te vatten en er werden zo'n 50 plunderaars geëxecuteerd.

Om 9 uur 's ochtends op 7 november verlieten de Emigranten van Damas Nijmegen. De houwitserbeschietingen, die 's nachts wat rustiger waren, werden overdag in alle hevigheid hervat. Opnieuw werden er Engelse plunderaars opgepakt. Tussen 1 en 3 uur woedde er een moeilijk blusbare brand in de Hertogsteeg; water was lastig verkrijgbaar en de mensen waagden zich liever niet op straat. Om 4 uur vatte de Broederkerk vlam, die verschillende omliggende huizen aanstak, aangewakkerd door de wind. Pas nadat de toren was ingestort, kon het vuur uiteindelijk rond 11 uur worden geblust. Een nieuwe brand in de Hertogsteeg liet zich echter niet bedwingen en verschillende woningen veranderden volledig in as. De Gemeente vergaderde om 7 uur, maar de meeste regentenwaren de stad al ontvlucht.

Na middernacht begonnen de resterende Engelse, Hannoverse en Hessische troepen dan toch definitief te evacueren. De schipbrug werd hevig bestookt door de Franse houwitsers, terwijl de geallieerden hem zo snel mogelijk probeerden over te steken naar Lent. Zodra de Engelsen echter rond 1 of 2 uur 's nachts aan de overkant waren, staken zij de brug in de fik en beletten daarmee de overgebleven Hollandse regimenten de aftocht. Bij het zien van brandende brug en bemerkende dat de verdedigers steeds minder terugschoten, concludeerden de Fransen dat de stad nagenoeg ontruimd moest zijn. Enkele honderden troepen werden op verkenning uitgezonden om de bezetting van de werken te bekijken. Ze beklommen de muren, kwamen zonder tegenstand in de stad en openden de Hesepoort, Molenpoort en Hertogsteegsepoort waarna de hoofdmacht geïnformeerd werd en de troepen zich omstreeks 4 uur door de stad begonnen te verspreiden om strategische punten te bezetten. Van de andere kant kwam kapitein Reine (een Nederlandse patriot) naar de Hunnerpoort om in naam van de Franse Republiek de toegang te vorderen. Dit werd door de magistraat toegezegd en de Fransen namen de poort over. De in de stad overgebleven Staatse troepen die niet konden vluchten vanwege de brandende schipbrug, werden krijgsgevangen genomen. Uiteindelijk werd de capitulatie opgesteld door de Hollandse officier Sanders van Wel in de Molenstraat, die spoedig door generaal Souham werd ondertekend. Zo viel Nijmegen op 8 november in Franse handen.

Hulst meldde dat de Franse troepen zeer gedisciplineerd waren en zich niet te buiten gingen aan plunderingen, maar vrolijk en zingend over straat liepen en de burgers groetten. Het dreigde even fout te gaan toen nietsvermoedende winkeliers Hollandse guldens 1 op 1 begonnen te ruilen tegen de sterk ontwaarde Franse assignaten, waarop de legerleiding beval alle winkels te voorlopig sluiten om de kooplieden voor economische schade te behoeden. De krijgsgevangen soldaten werden nog dezelfde dag ontwapend en in volle krijgseer met slaande trom naar Ravenstein geëscorteerd. Engelse troepen bleven nog een tijdlang Knodsenburg bezetten aan de overkant van de Waal en op de stad schieten, zonder veel resultaat, maar wel de Fransen voorlopig effectief op afstand houdend.

Nasleep   

Met de verovering van Nijmegen had de Franse Republiek de Rijn en de Waal bereikt, die als de 'natuurlijke grens' van Frankrijk werd beschouwd en die men de afgelopen revolutionaire jaren had trachten te bemachtigen. Daendels drong echter aan op het bevrijden van de rest van de Republiek, waar de patriotten zich steeds openlijker gingen roeren en het vertrek van de orangisten eisten. Uiteindelijk gaven voedseltekorten de doorslag om de opmars voort te zetten. Op 10 januari stak Pichegru de bevroren Waal over, waarna weinig strijd meer hoefde te worden geleverd in de rest van het land: op 16 januari gaf de provincie Utrecht zich over, in de nacht van 18 op 19 januari vond een geweldloze Bataafse revolutie plaats in Amsterdam en werd de Bataafse Republiek uitgeroepen, terwijl veel orangisten samen met de stadhouder naar Engeland vluchtten. In andere steden voltrokken zich gelijkaardige omwentelingen waarbij de patriotten het bestuur overnamen.

Bij onderhandelingen in het voorjaar van 1795 tussen de Franse regering en het nieuwe revolutionaire Bataafse bewind werd besproken welke gebieden door Frankrijk zouden worden geannexeerd: Parijs drong aan op de Waal als grens tussen de beide republieken, maar de Bataven vonden dat een te hoge prijs voor de bevolking die zich goeddeels zelf bevrijd had en vriendschappelijke banden met de Fransen wilde onderhouden. Bij het Haags Verdrag op 16 mei werd besloten dat alleen Staats-Vlaanderen, Staats-Overmaas en Staats-Opper-GelreFrans werden; Nijmegen werd onderdeel van de Bataafse Republiek, maar de opsplitsing van Gelre maakte dat de stad werd ingedeeld bij het Departement van de Dommel en haar status als hoofdstad verloor aan 's-Hertogenbosch.

Bombardement op Nijmegen   

Bombardement op Nijmegen
Onderdeel van de Tweede Wereldoorlog Operation Argument (Big Week)
Politiefoto uit 1945: op de voorgrond het vooral in februari '44 gebombardeerde centrumdeel; de meeste gebouwen op de achtergrond zijn pas later verwoest tijdens Operatie Market Garden (september 1944).
Datum	22 februari 1944
Locatie	Nijmegen
Resultaat	Stationsgebied succesvol getroffen Groot aantal burgerslachtoffers door slordig bombarderen
Casus belli	Gelegenheidsbombardement na afgeblazen aanval op de Gothaer Waggonfabrik
Strijdende partijen
Verenigde Staten  Duitsland
Leiders en commandanten
William A. Schmidt (formatieleider)  Walter Model (commandant Nederland)
Troepensterkte
14 B-24 Liberators FLAK
Verliezen
Geen Spoorwegstation zwaar beschadigd ca. 800 burgerdoden

Het geallieerde Bombardement op Nijmegen (22 februari 1944) was een ongepland bombardement van de United States Army Air Forces op de stad Nijmegen, destijds bezet door nazi-Duitsland. In termen van aantallen slachtoffers was het een van de grootste bombardementen op een Nederlandse stad tijdens de Tweede Wereldoorlog. Officieel kwamen bijna 800 mensen (vrijwel allemaal burgers) per ongeluk om het leven door slordig bombarderen, maar waarschijnlijk ligt het aantal doden hoger, omdat onderduikers niet meegeteld konden worden. Een groot deel van de historische binnenstad werd door Amerikaanse vliegers verwoest, waaronder de Grote of Sint-Stevenskerk. Ook de Sint-Augustinuskerk en het spoorwegstation (het eigenlijke doelwit) werden ernstig beschadigd.

De Nederlandse regering in ballingschap in Londen slaagde er dankzij de militaire inspanningen van de Amerikaanse en de andere Geallieerde legers in zich op het vasteland te herstellen in mei 1945. Zij probeerde kritiek te vermijden op de landen waarvan het afhankelijk was voor haar bevrijding en toekomstige veiligheid. Derhalve besloten nationale en lokale autoriteiten decennialang grotendeels te zwijgen over de rampzalige gebeurtenis, waardoor verdriet en vragen van overlevenden en nabestaanden onbeantwoord bleven en wilde complottheorieën over de 'ware' toedracht konden bloeien. Hoewel van officiële zijde het lang een 'vergissingsbombardement' werd genoemd, als ware Nijmegen het verkeerde doelwit, heeft historisch onderzoek uitgewezen dat de aanval wel degelijk doelbewust was gekozen, maar zeer slecht was uitgevoerd.   

Achtergrond   

De geplande aanval was onderdeel van de zogenaamde 'Big Week' (officiële naam: Operation Argument), een reeks geallieerde bombardementen op Duitse vliegtuigfabrieken om de Luftwaffe aanzienlijk te verzwakken in de voorbereiding van D-Day (juni 1944). Op 20 en 21 februari waren de eerste bombardementen uitgevoerd.   

Het was bij de geallieerde luchtmacht destijds gebruikelijk dat, als door omstandigheden het primaire doelwit niet kon worden bereikt, er secundaire doelwitten werden aangevallen als dat goed uitkwam. Dit werden gelegenheidsdoelen (targets of opportunity) genoemd. Omdat een bombardeeroperatie riskant en duur is (vanwege vijandig vuur en brandstof) en het hoofddoel dikwijls niet kan worden geraakt, kan met een gelegenheidsbombardement de vijand alsnog een belangrijke slag worden toegebracht, waarmee de operatie toch nog een gedeeltelijk succes kan worden en de inzet deels worden beloond. Het spoorweggebied van Nijmegen was aangemerkt als zo'n gelegenheidsdoel, omdat bekend was dat de Duitsers het gebruikten voor wapentransport. Er stond bovendien druk op de vliegers om vooral maar iets te bombarderen, omdat het met ongebruikte bommen onveilig landen was; bovendien, de vliegers kregen verlof zodra ze 25 bombardementen hadden uitgevoerd.   

Verloop   

Gotha-missie afgeblazen   

177 Amerikaanse bommenwerpers van het type B-24 Liberator, begeleid door enkele tientallen jagers van het type P-38, P-47 en P-51, stegen 22 februari 's ochtends om 9:20 op vanuit de vliegbasis RAF Bungay bij het Engelse dorpje Flixton. Zij vlogen richting de Duitsestad Gotha met als doelwit de Gothaer Waggonfabrik, waar onder andere Messerschmitt-jachtvliegtuigen werden gemaakt. Hiervoor moest men vier uur lang over Duits grondgebied vliegen, wat het tot een zeer riskante missie maakte. Als Gotha niet kon worden bereikt, dan was Eschwege het doel, en als dat ook niet lukte, dan moesten de piloten zelf op de terugweg naar Engeland een gelegenheidsdoel in Duitsland uitzoeken.  

Omdat het wolkendek die dag bijzonder hoog lag, konden de vliegtuigen niet goed verzamelen en raakten sommige elkaar al snel kwijt. Een aanzienlijk aantal bommenwerpers brak daarom al een kwartier na het opstijgen hun missie af en keerde terug. Nog boven de Noordzee werden de Amerikanen onverwacht beschoten door Duitse jagers. Toen de groep eerder op de dag Nijmegen om 12:14 (CET) passeerde, liet seinwachter Van Os het luchtalarm afgaan en zochten de Nijmegenaren dekking in schuilkelders tot de kust veilig was. Kort daarna rond 13:00, zo'n 10 mijl voorbij de Nederlands-Duitse grens, kregen de bommenwerpers van het commando te horen dat de aanval moest worden afgeblazen omdat het boven Gotha te bewolkt zou zijn voor een effectief bombardement; men kreeg het bevel om terug te keren naar Engeland. Ook Eschwege lag nog ver buiten bereik, dus gelegenheidsdoelen op de weg terug kwamen nu in aanmerking.   

Bombardement   

Een B-24 Liberator die een Duits station bombardeert in maart 1945.

Tegelijkertijd omkeren met honderden vliegtuigen die in formatie moesten blijven vliegen was erg moeilijk en werd een grote chaos, waarbij de groep uiteenviel in verschillende eskaders die zelf allemaal de weg naar Engeland terug zochten. Onderweg keek men naar gelegenheidsdoelen en uiteindelijk werden ijmegen, Arnhem, Deventer en Enschede uitgekozen en aangevallen. Het eskader dat naar Nijmegen vloog, bestond uit twaalf Liberators van de 446e BG (Bombardementsgroep), waarbij twee verdwaalde Liberators van de 453e BG zich bij aangesloten hadden. De vliegers waren van tevoren slecht geïnformeerd over of Nijmegen een Nederlandse of Duitse stad was, of door Duitsers bezette steden wel of niet mochten worden gebombardeerd en zo ja op wat voor manier, en men was nalatig in het uitzoeken welke steden men precies ging bombarderen, mede door miscommunicatie vanwege technische problemen zoals een vastzittende zendsleutel van een van de radiotelegrafisten. 

Door bombardementen verwoeste panden in de Broerstraat gezien vanuit de Korte Molenstraat.

Seinwachter Van Os had om 13.16 uur het sein veilig gegeven. Om onduidelijke redenen heeft hij het luchtalarm geen tweede keer geluid zodra 14 van de vliegtuigen terugkeerden in het Nijmeegse luchtruim, luttele minuten nadat het veiligsein was gegeven, waardoor er deze keer niet ruim van tevoren massaal dekking werd gezocht. Naderhand verklaarde Van Os dat hij pas weer het luchtalarm luidde toen hij explosies hoorde vanuit het stadscentrum. Om 13.28 uur werden er 144 brisantbommen afgeworpen van elk 500 pond, en 426 twintig-ponds splinterbommen. Het eigenlijke gelegenheidsdoel, het stationsterrein, werd met succes geraakt, maar een aanzienlijk deel van de bommen viel in het centrum op woonhuizen en andere burgerdoelen, waarbij honderden onschuldige en ongewapende burgers omkwamen. Achteraf beweerden officiële geallieerde bronnen dat de piloten dachten dat zij nog boven Duitsland vlogen en Nijmegen hadden aangezien voor de Duitse steden Kleef of Goch. Sommige vliegers verklaarden echter zelf een uur na de landing in Engeland al dat ze Nijmegen hadden gebombardeerd en een navigator meldde dit al in de lucht vlak na het bombardement.  

Geallieerde en Duitse reacties   

De Duitse bezetters meldden dat de Nederlandse regering in ballingschap toestemming had gegeven voor het bombardement op Nijmegen en dus dat het een bewust bombardement was. Zij deden verwoede pogingen om het bombardement te gebruiken voor propaganda: er werden posters opgehangen op openbare plekken met teksten zoals 'Van je vrienden moet je het maar hebben' en 'Anglo-Amerikaanse Terreur'. Ook in de door de Duitsers gecontroleerde kranten werd flink uitgehaald naar de geallieerden en de Nederlandse regering in ballingschap, waarvan er een bijvoorbeeld opmerkte: "De Anglo-Amerikaanse piraten der lucht hebben de opdrachten van hun joods-kapitalistische leiders ditmaal weer met bijzonder goede resultaten uitgevoerd". De propaganda lijkt echter ineffectief te zijn geweest: de Amerikaanse troepen werden zeven maanden later als helden ontvangen door de bewoners. Interne bronnen van het Departement van Volksvoorlichting en Kunstensuggereren dat de propaganda zelfs averechts zou kunnen hebben gewerkt.   

Al meteen de volgende dag startte de geallieerde luchtmacht een onderzoek: de voor die dag geplande bombardementen werden afgelast (ook mede vanwege slecht weer) en alle betrokken vliegers en briefingsofficieren werden vastgehouden op de basis en ondervraagd. De omvang van de ramp was op 23 februari nog niet opgehelderd, maar tijdens de aanval gemaakte Amerikaanse luchtfoto's, die de Nederlandse kapitein-luitenant-ter-zee Cornelis Moolenburgh via de RAF in handen kreeg, lieten geen twijfel bestaan over het feit dat Nijmegen (en dan vooral burgerdoelen in het centrum), Arnhem en Enschede waren geraakt. Molenburgh liet dit aan de Nederlandse ambassadeur Edgar Michiels van Verduynen weten, die de Amerikaanse ambassadeur Anthony Joseph Drexel Biddle, Jr. (die nog van niets wist) hiermee confronteerde in de aanwezigheid van de Nederlandse koningin Wilhelmina. Biddle informeerde spoedig de Amerikaanse president Roosevelt. Amerikaans luchtmachtcommandant Henry Arnold was boos toen hij erachter kwam dat de Nederlandse ambassade eerder op de hoogte was gesteld dan hijzelf en ontzegde Moolenburgh voortaan inzage in USAAF-documenten via de RAF (die Moolenburgh echter nog steeds via geheimedienstofficier Kingman Douglass kon krijgen). Ook weigerde de USAAF verkenningsvliegtuigen uit te sturen om luchtfoto's te maken van de precieze schade in de drie steden, waarop de RAF aanbood dit te doen en deed. Wilhelmina eiste een schriftelijke verklaring voor wat er gebeurd was en kreeg die ook, al is onbekend wat daar in stond.   
De Amerikaanse legerleiding trok relatief laat lessen uit het rommelig uitgevoerde bombardement, dat de burgerbevolking van een bondgenoot hard had geraakt. Pas vanaf half mei 1944 werden er orders gegeven om gelegenheidsdoelen uit te zoeken op minstens 30 kilometer van de grens met Nederland.   

Naoorlogs onderzoek   

Er is van geallieerde zijde en regeringszijde decennialang volgehouden dat het bombardement geheel en al een vergissing was en de vliegers niet zouden hebben geweten dat ze Nijmegen hadden gebombardeerd. Dit tot grote frustratie van de Nijmeegse bevolking, die worstelde met vragen waarop geen antwoord kwam. Over de ware toedracht ontstonden de wildste geruchten en meest vergezochte complottheorieën, die weliswaar zeer implausibel waren en elkaar allemaal tegenspraken, maar tegemoetkwamen aan de sterke behoefte om een verklaring te hebben voor de tragische gebeurtenissen.   

Brinkhuis (1984)   

Uiteindelijk heeft amateurhistoricus Alfons Brinkhuis, die zelf als 10-jarig jongetje op de bewuste dag het bombardement in Enschede meemaakte, als eerste uitgebreid onderzoek gedaan in archieven en tientallen ooggetuigen gesproken en in de zomer van 1984 zijn conclusies gepubliceerd in De Fatale Aanval 22 februari 1944. Opzet of vergissing? De waarheid over de mysterieuze Amerikaanse bombardementen op Nijmegen, Arnhem, Enschede en Deventer. Hiermee verbrak hij een taboe en kwamen veel feiten voor het eerst aan het licht, al is een deel van zijn speurwerk inmiddels achterhaald. Brinkhuis' 7 conclusies waren:

1. Honderden bommenwerpers konden door het hoge wolkendek niet verzamelen en moesten daardoor de missie voortijdig afbreken.
2. Het formeren van de aanvalsgroep was nog niet voltooid voordat Duitse jagers al boven de Noordzee een onverwachte aanval deden.
3. Er was miscommunicatie vanwege weersomstandigheden, de Amerikaanse Mandrell-stoorzender en vooral de vastzittende zendsleutel, waardoor de meeste vliegtuigen geen verifieerbare berichten naar de bases konden sturen (maar nog wel omgekeerd).
4. Door de miscommunicatie ontvingen sommige eenheden de recall eerder dan anderen en moesten zij zelf, ver buiten de gebruikelijke routes, gelegenheidsdoelen uitkiezen.
5. Door wind werden de vliegtuigen meer naar het westen gedreven zonder dat ze het merkten (door de wolken konden ze niet zien boven welk land ze vlogen).
6. De Norden-bomrichtapparaten waren ingesteld op Gotha als doelwit; er was geen tijd om ze opnieuw in te stellen en daarom waren precisiebombardementen onmogelijk.
7. Navigators vlogen altijd op basis van schema's, zij waren niet getraind om zich te oriënteren op het landschap. Daardoor kon men verdwalen als van het plan werd afgeweken.

Rosendaal (2006–09)   

Historicus Joost Rosendaal, docent geschiedenis aan de Radboud Universiteit Nijmegen, startte in 2006 een nieuw onderzoek naar het bombardement, dat uiteindelijk in 2009 verscheen als Nijmegen '44. Verwoesting, verdriet en verwerking. Daarin noemde hij het geen "vergissingsbombardement", maar een gelegenheidsbombardement. Rosendaal wil niet van een 'vergissing' spreken, omdat de Amerikanen nalatig waren met het goed identificeren van welke stad ze voor hun bommen hadden uitgekozen. "Er is bewust een gelegenheidsdoel gebombardeerd, dat echter niet eensluidend geïdentificeerd was."

Het dodental liep volgens Rosendaal verder op door een 'rampzalige samenloop van omstandigheden'. Zo was de telefoniste die normaal gesproken de hulpverlening aanstuurde tijdens de aanval omgekomen; zonder haar kwam de communicatie veel trager op gang. Veel waterleidingen waren verwoest, waardoor bluswerkzaamheden een stuk lastiger werden en langer duurden. Tientallen mensen die nog in leven waren, maar onder het puin vast zaten, kwamen om toen de zich verspreidende vuren hen bereikten voordat ze konden worden geblust.   

Nalatenschap   

Monument 'De Schommel' op de Raadhuishof (2000) gedenkt de burgerslachtoffers van het bombardement.

Het geallieerde bombardement op Nijmegen eiste bijna evenveel burgerslachtoffers als het Duitse bombardement op Rotterdam aan het begin van de oorlog, maar nationaal wordt er veel minder aandacht aan geschonken. De Nijmeegse bevolking werd niet geacht haar gevoelens te uiten, omdat het bombardement was uitgevoerd door een bevriende natie. Bovendien werd officieel volgehouden dat het om een 'vergissingsbombardement' ging en verhuld dat het Nijmeegse stationsgebied wel degelijk het bij gelegenheid beoogde doelwit was. Veel nabestaanden hebben het woord 'vergissing' altijd heel pijnlijk gevonden en Roosendaal vindt die term geen recht doen aan wat er gebeurd is.  

De herinnering aan het februaribombardement overschaduwt die aan de verwoestende bevrijding van de stad tijdens Operatie Market Garden in september 1944 en de vijf maanden daarna, waarin Nijmegen een veelvuldig bestookte frontstad was. Hierbij vielen er nogmaals honderden doden, die wellicht voorkomen hadden kunnen worden als de stad was geëvacueerd. De in totaal ruim tweeduizend doden in Nijmegen vormen 7% van alle burgerslachtoffers van Nederland tijdens de oorlog, hetgeen ver boven het gemiddelde ligt. Bovendien wist men lang niet wat men met zulke slachtoffers aan moest; er waren genoeg monumenten voor soldaten en verzetsstrijders, maar niet voor burgerdoden, en ze maakten ook geen deel uit van officiële herdenkingen.  

Pas in 1984 werd er voor het eerst een herdenking gehouden en in 1994 werden op het jaarlijkse Nijmeegse vertelfestival onder grote belangstelling voor het eerst publiekelijk ooggetuigen en overlevenden aan het woord gelaten na 50 jaar zwijgen. Pas in 2000 kwam er een monument voor de burgerslachtoffers ('De Schommel' op het Raadhuishof). Jaarlijkse herdenkingsbijeenkomsten op 22 februari werden in de jaren 2010 door steeds meer mensen bijgewoond.

• 

  Begraafplaats Daalseweg, monument slachtoffers 22-02-44 e.o.

 
• 

  begraafplaats Daalseweg, Graf Leo Jacobs seinwachter op St Stevenstoren, 22-02-'44.

 
• 

  Begraafplaats Daalseweg, kapel met links lijst kinderslachtoffers 22-02-'44

 
• 

  begraafplaats Daalseweg, kapel met rechts lijst slachtoffers zusters JMJ_22-02-'44

 
• 

  Begraafplaats Daalseweg, twee rijen graven oorlogsslachtoffers 22-02-'44

 
• 

  St Stevenskerk plaquette bombardement 22-02-'44

 
• 

  Begraafplaats Graafseweg, monument 22-02-'44

• 

  Brandgrensmarkering, aangebracht in 2017

                


       
   
   
   
Is Nijmegen wel de oudste stad...?
_____________________________________________________________________

In dit artikel wat geschiedkundige feiten of Nijmegen de oudste-, mooiste- (wat je er ook maar mee bedoelt) of anderzins een uitblinkende stad is in relatie tot andere Nederlandse steden. Voor de duidelijkheid wordt met Nederland hieronder bedoeld het grondgebied van het huidige, Europese deel van ons Koninkrijk. Dus niet de gebieden die vroeger wel eens onder Nederlands en/of Hollands gezag stonden, zoals Luxemburg en delen van het huidige België en Duitsland:

Om mee te dingen naar de claim "oudste stad" moet sprake zijn geweest van een nederzetting in de oudheid en latere stadsrechten. Nederzettingen zijn de archeologisch voorlopers van wat later een stad (of dorp) werd genoemd. In de verklaringen hieronder wordt uitgegaan van het bestaan van een nederzetting zoals in de geschiedenisboeken en "Dikke van Dale" omschreven. Op nederzettingen die zijn hangen in en/of teruggegaan naar de dorpsstatus wordt hieronder niet verder ingegaan. Dat zijn geen steden. Een verzameling boerderijen bij elkaar beschouw ik niet als nederzetting. Er moet sprake zijn van handel, een vorm van bestuur en gevarieerde bewoning op gebied van bebouwing, ambachten en leefgewoontes.

Om als stad mee te mogen dingen wordt doorgaans als graadmeter het verkregen stadsrecht volgens de "moderne" middeleeuwse variant genomen. Plaatsen die die nooit hebben gehad zijn formeel dus geen stad. Het meest bekende voorbeeld is Den Haag. Die heeft nooit moderne stadsrechten gehad en is dus formeel een dorp. De voorloper van de moderne stadsrechten waren de Romeinse stadsrechten. Ofschoon die ruim 1.000 jaar eerder werden verleend vertonen die opvallend veel overeenkomsten. Nederzettingen met Romeinse stadsrechten mochten zich tot ver in de middeleeuwen stad noemen, maar konden pas volledig als stad functioneren als ook de moderne waren verleend. Veel steden hadden dan ook twee vormen van stadsrechten. Op enig moment zijn die Romeinse stadsrechten als vervallen verklaard, maar in de geschiedenisboeken wel degelijk bewaard gebleven. Nederzettingen die wel Romeinse- maar geen moderne stadsrechten hadden verloren toen hun recht als stad te functioneren.

Wel leuk te vermelden is dat de oudst bekende verzameling boerderijen op het grondgebied van het huidige Nederland met een onderlinge structuur zich heeft bevonden op de plek van het huidige Lent... Ten overvloede vermeld ik dat daar geen sprake was van een nederzetting.

Stads- of marktrechten hebben heden ten dagen geen enkele officiële lading meer. Iedere gemeente heeft evenveel rechten. Het is alleen nog van "belang" of het een stad of dorp genoemd kan of mag worden. Daarom staat het er altijd in de formele beschrijvingen bij.

In 19 voor Christus hebben de Romeinen in het huidige Nijmegen een nederzetting gesticht onder de naam Ulpia Noviomagus Batavorum, op de plek van het huidige Kelfkensbos. Die nederzetting is tijdens de Bataafse opstand geheel verwoest na een aanvankelijk verloren strijd door de Romeinen van die Bataven in 69 en 70 na Christus. Op de plek van het huidige Waterkwartier is toen door de Romeinen een nieuwe nederzetting gekomen. Daarvoor was nooit sprake van bewoning van enige omvang geweest in het huidige Nijmegen ten zuiden van de Waal. In 98 na Chr. verleenden die Romeinen stadsrechten (marktrechten) aan Nijmegen door keizer Traianus, wat zijn eerste daad was direct na zijn aantreden. Nijmegen was daarmee de eerste nederzetting op het huidige grondgebied van Nederland die stadsrechten had in welke vorm dan ook. Het is dit verkregen recht waardoor Nijmegen claimt de oudste stad van Nederland te zijn.

Ca. 598 jaar eerder, in het Keltische tijdperk, was er op de plek van het huidige Maastricht al sprake van een nederzetting. Als enige op het huidige grondgebied van Nederland. Hieraan ontleent Maastricht haar claim oudste stad van Nederland te zijn.

Beide steden, Maastricht en Nijmegen, claimen dus, ieder met een ander criterium, terecht de oudste stad van Nederland te zijn.

Maastricht heeft echter nooit Romeinse stadsrechten verkregen, maar wel net als Nijmegen de "moderne" middeleeuwse stadsrechten (rond 1204) en Nijmegen 26 jaar later (1230). Daarmee was Maastricht niet de eerste. Dat was Stavoren (ergens tussen 1058 en 1068), gevolgd door Utrecht (1122) en Deventer (1123). Maastricht was 12e (1204) en Nijmegen 23e (1230).

Stavoren gebruikt dit gegeven weliswaar in haar toeristische marketing, maar mengt zich verder niet in de claim oudste stad van Nederland te zijn, wat ze op basis van de moderne stadsrechten dus wel zijn, maar op basis van de eerste Romeinse niet. Die stadsrechten hebben ze nooit gehad, simpelweg omdat het toen nog niet bestond. Ook niet als nederzetting of verzameling boerderijen.

Voorburg probeert schoorvoetend ook te claimen de oudste stad te zijn, omdat daar, hoewel sommige archeologen twijfels hebben, al in 2681 voor Chr. sprake was van een nederzetting. Die nederzetting is echter niet ononderbroken bewoond geweest, mede als gevolg van de bodemgesteldheid in dat deel van het land. Onderandere vanaf 270 na Chr. is die nederzetting eeuwenlang ontruimd geweest. Ook in de periode tussen 2681 voor Chr. en het begin van de jaartelling is Voorburg om die reden veelvuldig voor lange perioden ontruimd geweest. Voorburg kreeg echter later dan Nijmegen de Romeinse stadsrechten (121 na Chr.). Het heeft nooit moderne stadsrechten gekregen, dus is het geen stad (meer). Heden ten dagen is Voorburg in de gemeente Leidschendam-Voorburg opgegaan. Voorburg doet dus niet mee.

Is het aantal rijksmonumenten binnen een gemeente een indicatie voor de omvang en oudheid van een gemeente? Het antwoord is ronduit: "Nee!"
In de top 10 van het hebben van rijksmonumenten zitten maar 4 gemeentes die ook in de top 10 van inwoners zitten: Amsterdam (7501, 1e), Utrecht (1506, 3e), Haarlem (1179, 5e) en Den Haag (1167, 6e).
In die top 10 van rijksmonumenten zitten ook maar liefst 3 gemeentes die nooit stadsrechten hebben verkregen: Den Haag (1167, 6e), Schouwen-Duiveland (815, 9e) en Stichtse Vecht (797, 10e), die formeel gezien dus geen stad zijn.

Rijksmonumenten zijn gebaseerd op de stand van juli 2015.

Nu rijst natuurlijk de vraag op een site als deze waar Nijmegen dan staat.
Nijmegen heeft 421 rijksmonumenten en staat daarmee niet eens in de top 25. Qua inwoners staat Nijmegen in de top 10.
Nijmegen ligt vaak "overhoop" met Maastricht (oudste stad claim) en Arnhem ("gezond" burenchauvinisme). Nijmegen overtroeft beide steden met inwonersaantal, maar moet beide steden inzake rijksmonumenten ruim voor laten gaan: Maastricht (1675, 2e plaats) en Arnhem (555, 18e plaats). Nijmegen komt er dan met 421 rijksmonumenten en niet eens in de top 25 maar bekaaid vanaf.

Nijmegen mag wel trots zijn op de oudste winkel- en handelsstraat van Nederland: "De Lange Hezelstraat." Niet verwarren met de "oudste straat." Er zijn oudere straten die geen winkelstraat zijn en oudere winkelstraten die als straat nog niet bestonden toen de Hezelstraat er al was. Het is dus de oudste straat die nu nog winkelstraat is.

Op deze website zijn in deze al veel panden geplaatst van de Hezelstraat en zullen er nog de nodige volgen. De Lange Hezelstraat bevat nagenoeg uitsluitend monumenten. Zijn het geen rijksmonumenten dan wel gemeentelijke monumenten.
Doordat deze straat dicht bij de rivier ligt is er vroeger veel handel aan het water ontstaan. Daardoor is Nijmegen ooit opgenomen in het register van Hanzesteden.